เงาะป่า

คนังกับไม้ไผ่เป็นเพื่อนรักกัน วันหนึ่งคนังคิดถึงไม้ไผ่ ก็ไปหาและชวนกันยิงนกในป่า ทั้งสองได้พบกับซมพลาเงาะหนุ่มผู้หลงรักนางลำหับพี่สาวของไม้ไผ่ ซึ่งฮเนาได้ให้พ่อแม่ไปสู่ขอไว้แล้ว คนังและไม้ไผ่ชื่นชอบความสามารถของซมพลา จึงขอให้ช่วยสอนวิชาให้โดยแลกกับอาหาร คือนกเผาและปลาเผาที่ทั้งสองหามาได้ ซมพลาสอนวิชายิงลูกดอกอาบยาพิษให้จนเด็กทั้งสองมีความชำนาญ ทั้งสามจึงชวนกันไปซุ่มยิงเสือเพื่อลองวิชา ซมพลายิงเสือตาย เมื่อรู้ว่าไม้ไผ่เป็นน้องลำหับก็ขอให้ไม้ไผ่เป็นพ่อสื่อโดยฝากดอกจำปูนและเล็บเสือไปให้ลำหับ

วันต่อมา ไม้ไผ่คิดอุบายชวนลำหับไปเก็บดอกไม้ในป่า และนัดซมพลาให้ไปพบนาง ขณะที่ลำหับเก็บดอกไม้อย่างเพลิดเพลินก็ไปจับโดนงูเข้า นางตกใจจนเป็นลม ซมพลาออกมาช่วย และบอกรักนาง ลำหับก็รับรักซมพลา

ฝ่ายพ่อแม่ของฮเนาเตรียมพิธีแต่งงานฮเนากับลำหับ ลำหับจำใจเข้าพิธี ครั้นเสร็จพิธีฮเนาจะพานางไปอยู่ที่บ้านตน แต่นางไม่ยอมไป ซมพลาให้เพื่อนมาแอบซุ่มปาก้อนหินใส่ฮเนา ฮเนาวิ่งตามไปดูเป็นโอกาสให้ซมพลาลักพานางลำหับไปอยู่ด้วยกันในถ้ำ ฮเนากลับมาไม่เห็นนางก็เสียใจคลุ้มคลั่ง และออกตามหานาง

              ฝ่ายซมพลาอยู่กับลำหับในถ้ำหลายวันจนเสบียงหมดต้องออกไปหาเสบียง ซมพลาได้พบฮเนาซึ่งกำลังตามหานางลำหับ ทั้งสองต่อสู้กันอย่างดุเดือด รำแก้วพี่ของฮเนาซึ่งซุ่มดูอยู่ เกรงฮเนาจะเสียทีจึงยิงซมพลาด้วยลูกดอกอาบยาพิษ ซมพลาได้รับความเจ็บปวดก็วิ่งหนี และวิ่งไปชนลำหับซึ่งกำลังออกตามหาซมพลาอยู่ ซมพลาลาตาย บอกให้นางไปอยู่กับฮเนาซึ่งรักนางมาก แต่ลำหับฆ่าตัวตายตามซมพลา ฮเนาแอบได้ยินก็รู้สึกสะเทือนใจและสำนึกผิดฆ่าตัวตายตามไปด้วย

เรื่องเงาะป่า เป็นบทละครพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระราชนิพน์ขณะทรงพักฟื้นจากการประชวรพระโรคให้เพื่อ “พอให้เพลินใจ” ทรงใช้เวลาเพียง ๘ วันก็พระราชนิพน์จบเรื่อง

แม้ว่าเรื่องนี้จะมีลักษณะเป็นบทละคร แต่ได้ทรงอธิบายไว้ในหน้าคำนำว่า “ไม่ได้ตั้งใจสำหรับที่จะเล่นละคอน และไม่รู้ว่าจะดีเพราะแต่งเรื่องชาวป่า ซึ่งกันดารเหลือประมาณ” และเนื่องจากเป็นเรื่องของพวกเงาะซึ่งเรียกตัวเองว่า “ก็อย” จึงมีศัพท์ภาษาก็อยอยู่มาก พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงอธิบายคำศัพท์ที่ปรากฏในเรื่องไว้ก่อนจะเริ่มเรื่อง ผู้อ่านควรศึกษาโดยสังเขปเพื่อจะได้เข้าใจเนื้อเรื่อง

1.ความเพียร ของคนังที่อยากให้ซมพลาฝึกวิชาให้
2.ความพอดี ที่ซมซาไม่อยากมีผู้หญิงหลายคน
3.ความรู้ตน การที่ฮเนารู้ตนเองว่าตนเองผิด
4.คนเราต้องรับและจะต้องให้ การที่ซมซารู้จักให้ให้กับคนัง 
5.อ่อนโยนแต่ไม่อ่อนแอ การที่ซมพลาชอบเสียชีวิตเพื่อรักษาหมูบ้านไว้
6.พูดจริงทำจริง ซมซาพูดอะไรเเล้วทำอย่างนันไม่โกรธหก
7.หนังสือเป็นออมสิน ไม้ไผเป็นคนที่ชอบหาความรู้ทฎให้ตนเป็นคนรอบรู้
8.ความซื่อสัตย์ ซมพลาเป็นคนซื่อสัตย์ในความรักรักใครเเล้วรักจริง
9.การเอาชนะใจตน ซมซากล้าที่จะยอมรับผิดในสิ่งที่ตนเองทำผิด